کافی است در میان دو فرد یا دو گروه از انسان‌ها اختلاف‌نظری در مورد یک تصمیم یا انتخاب پیش بیاید و هر کدام از دو طرف معتقد باشند که تصمیم یا انتخاب آنها درست‌تر، بهتر، منطقی‌تر و عقلانی‌تر است. در چنین شرایطی انواع و اقسام دلایل و توضیحات از هر دو طرف برای اثبات ادعایشان ارائه خواهد شد با این هدف که گروه مقابل متقاعد گردد که بایستی انتخاب یا تصمیم یا ترجیح طرف مقابل پذیرفته شود. اما این دلیل تراشی ها در نهایت راه به جایی نخواهند برد. چون دو طرف به جای تلاش برای استدلال و رفتن مسیر درست استدلال در حال دلیل تراشی هستند و این رویکرد نمی‌تواند زمینه‌ای برای پایان دادن به اختلاف‌نظرها مهیا نماید. اما مگر تفاوت استدلال و دلیل تراشی چیست؟
هدف کسی که استدلال می‌کند و از تفکری نقاد برخودار هست، رسیدن به پیروزی در بحث نیست، هرچند میل به پیروزی غالباً حالت مطلوب انسان هست. افراد در دلیل تراشی معمولاً جانب یک طرف را می‌گیرند و بعد از آن همه دلایل و شواهدی را که فکر می‌کنند می‌تواند از آن موضع دفاع کند، کنار هم می‌گذارند و تلاش می‌کنند آن موضع در هر صورت برنده بحث و مجادله شود.
اما رویکرد یک متفکر نقاد در استدلال، ارج نهادن به روند استدلال و ارائه اطلاعات و در نهایت رسیدن به یک نتیجه مستدل هست. فرد برخوردار از مهارت تفکر نقاد وقتی که با اطلاعات جدید در خصوص موضوع مورد بحث مواجه می‌شود که می‌تواند به استدلال بهتر منجر شود، با آغوشی باز پذیرای آن اطلاعات خواهد بود و در صورت نیاز به تغییر نتیجه استدلال و رسیدن به نتیجه‌ای متفاوت از آن استقبال خواهد کرد.
در واقع هدف از استدلال این نیست که درستی یا برتری یک نتیجه را اثبات کنیم، بلکه هدف اصلی رسیدن به نتیجه بهتر و عقلانی‌تر هست. دلیل تراشی از نتیجه شروع می‌شود و به سمت آوردن دلایل متعدد پیش می‌رود اما استدلال از دلایل و شواهد شروع می‌شود و به سمت رسیدن به نتیجه معقول و منطقی پیش می‌رود.
اما از آنجایی که دلیل تراشی و استدلال از نظر ظاهری شباهتهای بسیاری به همدیگر دارند، در خیلی از موقعیت‌ها، افراد به خطا به سمت دلیل تراشی می‌روند و نمی‌توانند به یک نتیجه معقول و منطقی که مورد توافق طرفین باشد، دست یابند. از این رو بهتر است ما در مباحثات خود حواسمان به این نکته باشد که در حال دلیل تراشی هستیم یا استدلال تا در نهایت بتوانیم تصمیمات و انتخاب‌های بهتری را رقم بزنیم.
پیشنهاد می‌کنم بعد از این یادداشت و در ادامه، نوشتارهای زیر را مطالعه کنید:
پاریدولیا و خطاهای ذهنی که باعث می‌شود
نقص رفتاری جستجو برای تایید به جای جستجو برای عدم تایید
جانشین کردن پرسش ها، مکانیزم مغز انسان برای پاسخ به سؤالات دشوار
