حقیقت همیشه برای انسان خوشایند و دوست‌داشتنی نیست. از این رو همین انسان گاهی از آن فرار می‌کند، نادیده‌اش می‌گیرد و از قوه تفکر و تعقل خود حداکثر بهره را می‌برد تا دیگران را هم با خود همراه سازد. ریای فکری از جمله روش‌های ذهن انسان برای رسیدن به چنین هدفی است.
در صورتی که وجود فاصله میان آگاهی آدمی و حقیقت موجود غیرعمدی و از روی ناآگاهی باشد، در این صورت جهل عامل اصلی است و اتهام اصلی فرد مبتلا بودن به جهل و نادانی‌ست؛ اما گاهی اوقات شخص از ترس رویارو شدن با حقیقت و دست نیافتن به منافع و خواسته‌هایش، از شواهد و حقایق معتبر روی برمی‌گرداند و آن‌ها را نادیده می‌گیرد و یا انکار می‌کند. در چنین مواردی می‌توان گفت که فرد گرفتار ریای فکری شده. اینکه داده‌ها و مدارکی مبنی بر تأیید حقیقتی موجود باشند و فرد صرفاً با هدف تأمین خواسته‌ها و منافع خویش از طرح و پذیرش آن‌ها ممانعت کند.
البته ریای فکری برای هر فردی و در هر موقعیتی از حاکمان مستبد گرفته تا کارمندان معمولی سازمان‌ها ممکن است پیش بیاید.
حاکمی که می‌داند در حال کوتاهی کردن و اجحاف در حق مردمان تحت سلطه خویش است و شواهد و اسناد متعددی برای این ظلم و کوتاهی وجود دارد و از پذیرش این مهم سرباز می‌زند، دچار ریای فکری شده است.
کارمندی که برخلاف شواهد و واقعیات موجود، ادعا می‌کند که کاری یک‌ساعته را در طول چند روز به انجام رسانده، گرفتار ریای فکری است.
مدیر کسب و کاری که علیرغم اسناد و مدارک موجود و صرفاً با هدف فرار مالیاتی، درآمد خود را بسیار کمتر از آنچه که هست ادعا می‌کند، از نظر فکری ناصادق است.
همان‌طور که استاد حسن قاضی‌مرادی در کتاب درآمدی بر تفکر نقادانه اشاره کرده:
ریای فکری نتیجه دفاع از باور و عقیده‌ای است که خود فرد نیز چندان اعتمادی به حقیقی بود آن ندارد. چه بسا صرفاً تنبلی و بی‌جربزگی فکری موجب چنین دفاعی باشد؛ دفاعی که چندان هم نمی‌تواند پایدار باشد.
پیشنهاد می‌کنم بعد از این یادداشت و در ادامه، نوشتارهای زیر را مطالعه کنید:
معرفی کتاب | مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه
ترس از تصمیم گیری و جستجوی کلام آخر
کلیشه چیست؟ کلیشه‌ای اندیش کیست؟
