خاطرات ما از نحوه وقوع یک حادثه یا رخدادی خاص در حالی که خودمان شاهد آن بوده‌ایم، به شکلی ناخودآگاه می‌تواند به شدت تحت تأثیر اتفاقات یا اطلاعات به دست آمده بعد از آن حادثه یا رخداد قرار گیرد. برای مثال محققان دریافتند کسانی که شاهد وقوع تصادف جزئی میان دو ماشین بودند و فکر می‌کردند که می‌توانند به وضوح صحنه تصادف را در مقابل چشمانشان تداعی کنند، به سادگی تحت تأثیر سؤال طرح شده، اطلاعاتی متفاوت از آنچه اتفاق افتاده و به چشم دیده بودند، گزارش کردند. این خطا ناشی از ارائه اطلاعات نادرست است.
در این آزمایش کلاسیک که توسط محققان انجام گرفت، از افرادی که فیلم تصادف رانندگی را مشاهده کرده بودند، دو سؤال نسبتاً متفاوت پرسیده شد:
سؤال اول: وقتی دو ماشین به هم برخورد کردند، چه سرعتی داشتند؟
سؤال دوم: وقتی دو ماشین به‌شدت به هم کوبیدند، چه سرعتی داشتند؟
وقتی این دو سؤال به فاصله یک هفته از دیدن فیلم از شاهدان پرسیده شد، باعث شد که آنها بر اساس اینکه کدام سؤال از آنان پرسیده شده، به شکل متفاوت‌تری صحنه تصادف را به خاطر بیاورند.
گزارش در مورد کیفیت و شدت شکسته شدن شیشه‌های ماشین‌هایی که با هم تصادف کرده بودند، بستگی به این داشت که کدام سؤال از آنان پرسیده شده باشد.
این اثر نشانگر تحت تأثیر قرار گرفتن خاطرات و افکار ما توسط اطلاعاتی هست که در دل سؤال و یا همراه با سؤال به ما ارائه می‌شود. چنین خطایی می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اختلاط اطلاعات قبلی با اطلاعات نادرست جدید و شکل گرفتن تصویری جدید در ذهن فرد
- بازنویسی اطلاعات جدید بر روی اطلاعات قبلی و نادیده گرفتن اطلاعات قدیمی
- معتبر انگاشته شدن اطلاعات جدید به دلیل قاعده خودساخته در دسترس بودن
- به درستی ذخیره نشدن اطلاعات قدیمی در حافظه و متوسل شدن به اطلاعات جدید از روی ناچاری
با توجه به اینکه هر کدام از ما می‌توانیم در موقعیت‌های مختلف تحت تأثیر این خطای ذهنی قرار بگیریم، بهتر است حواسمان به این موضوع باشد که خاطرات و مشاهدات قبلی ما می‌تواند متأثر از عواملی همچون:
- گفتگو با شاهدان دیگر و یا افرادی که اطلاعات را از طریق واسطه‌ها دریافت کرده‌اند،
- نحوه گزارش‌دهی رسانه‌های مختلف متناسب با اهداف و سیاست‌هایی که دنبال می‌کنند،
- مواجهه مکرر با اطلاعات نادرست،
- و یا مدت زمان سپری شده از زمان وقوع اتفاق یا حادثه
باشد. از این رو بهتر است حدی از خطا و اشتباه را در روایت‌ها و خاطراتی که خودمان در ذهن داشته‌ایم در نظر بگیریم و در صورتی که آن حادثه یا اتفاق برایمان اهمیت زیادی دارد، به نوعی آن را در اولین فرصت در جایی برای خودمان ثبت کنیم.
پیشنهاد می‌کنم بعد از این یادداشت و در ادامه، نوشتارهای زیر را مطالعه کنید: