این روزها که رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی پر هستند از اخبار جعلی، حاشیه‌های برجسته شده بی‌اهمیت و شبه‌علم و از این طریق همگی در تلاش برای تحت تأثیر قرار دادن و انحراف افکار ما از واقعیت و بردن آن به سمت‌وسوی دلخواه خود هستند، آشنایی با شیوه‌های درست و اصولی مواجهه با این نوع ترفندها بیش از هر زمان دیگری ضرورت پیدا کرده است. دنیل لویتین در کتاب دروغ‌های مسلح: شیوه‌های اندیشیدن انتقادی در عصر پسا حقیقت، تلاش کرده تا چگونگی خلع سلاح کردن این سیستم‌های هدفمند را به مخاطب خود نشان دهد و به طوری که بتواند در مسیر اندیشه درست و نقادانه قرار گیرد.
از نظر نویسنده آنچه دروغ‌ها و اخبار جعلی و مغرضانه را مسلح می‌سازد، نه رسانه‌ها هستند و نه شبکه‌های اجتماعی در آن نقشی دارند، بلکه آن مسئله‌ای که می‌تواند خطرناک باشد، شدت باور و اعتقاد ماست. همان مواردی که از جانب ما برچسب غیرقابل سؤال می‌خورند و دارای اطمینان حداکثری از طرف ما خواهند بود.
مهم‌ترین سلاح و ابزار ما در مقابله با این سیستم‌های پیچیده و دروغ‌گویان و فریبکاران دارای رسانه و ابزار شبکه‌های اجتماعی همان تفکر انتقادی است. تفکر انتقادی نه به معنای بی‌اعتبار شمردن همه‌چیز بلکه به معنای باور به توانمندیِ قائل شدن تفاوت میان ادعاهایی با مدارک و شواهد، و ادعاهایی که هیچ‌گونه مستنداتی برای اثبات آن‌ها وجود ندارد.
به باور لویتین مهم‌ترین بخش از تفکر انتقادی که به‌شدت کمبود آن در جامعه امروزی ما احساس می‌شود، فروتنی است. این یک مفهوم ساده، ولی درعین‌حال عمیق و پربار است. اگر ما درک کنیم که نسبت به همه موضوعات، دانش و آگاهی درخور آن را نداریم، می‌توانیم دانش‌های لازم را کسب کنیم. اگر ما فکر کنیم همه‌چیز را می‌دانیم، یادگیری تبدیل به امری محال و نشدنی خواهد شد.
کتاب شامل سه بخش است:
بخش اول که در آن در خصوص داده‌های نادرست عددی و آماری بحث شده و روش‌های مختلف ارائه آمارهای نابجا و اشتباه نشان داده شده است. اینکه نمودارها چطور می‌توانند باعث گمراهی و شکل‌گیری برداشت‌های نادرست و دارای سوگیری در ما شوند.
در بخش دوم درباره استدلال‌ها و برهان‌های نادرست کنکاش شده است. اینکه چگونه بسیاری از مواردی که متقاعدکننده به نظر می‌رسند و جذاب هستند، در اصل روش گمراه‌کننده‌اند و بیشتر باعث فاصله گرفتن ما از حقیقت می‌شوند. در این بخش روش‌هایی برای ارزیابی هر چه بهتر اخبار، تبلیغات و گزارش‌ها ارائه شده است.
بخش سوم به محدودیت‌ها و تنگناهای ما در این خصوص می‌پردازد که چه می‌توانیم بدانیم و چه چیزی را نمی‌توانیم بدانیم و اینکه زیربنای توانایی ما در تشخیص درست یا غلط بودن یک موضوع، چه باید باشد.
لویتین در بخش‌های مختلف کتاب در کنار ارائه موضوعات و مطالب به شکلی تئوری و تشریحی، مطالعات موردی متعددی انجام داده که به درک و دریافت بهتر مطالب کمک می‌کنند.
بخش‌هایی از کتاب دروغ‌های مسلح
اینکه یک نفر در مورد موضوعی، آماری برای شما نقل کرده و یا اینکه نموداری را به شما نشان داده است، دلیل بر آن نیست که حتماً این اعداد و ارقام به موضوع بحث مربوط باشند. این وظیفه بر عهده تک‌تک ما انسان‌هاست که از به دست آوردن اطلاعاتی که مهم هستند، اطمینان بیابیم و اطلاعاتی را که مهم نیستند، رها کنیم.
* * *
هر زمان که ما با داستان تازه‌ای مبنی بر تحقیقات جدیدی مواجه شدیم، باید بسیار هوشیار باشیم که عناصر و اصول آن تحقیق بر چه مبنایی تعریف شده‌اند. ما نیاز داریم که آن‌ها را دوباره به مظان قضاوت عقلمان بسپاریم، حتی اگر آن‌ها قابل‌قبول و منطقی باشند.
* * *
بسیاری از ما در ترسیم احتمالات عددی و آماری در ذهنمان و همچنین ردیابی الگوهای ظریف و نامحسوس در جدول‌های پیچیده مملو از اعداد دچار مشکل هستیم. اصولاً در زمان‌هایی که ما درگیر تصمیم‌گیری هستیم، تصاویر، عکس‌ها و داستان‌های واضح را در مقایسه با اطلاعات آماری ترجیح می‌دهیم. همچنین در انسان‌ها گرایش‌هایی از عدم درک مناسب و برداشت‌های نادرست از تصاویر گرافیکی نیز وجود دارد.
* * *
درون‌مایه و جهان‌بینی ضد علم این‌گونه است که شما را به اندازه کافی دچار هیجان می‌کند و تحت تأثیر (مرعوب) اعداد و ارقامی قرار می‌دهد که چشم‌بسته و بدون تحقیق آن‌ها را قبول می‌کنید و یا اینکه به‌راحتی از کلمه واقعیت استفاده می‌کنید که حقیقتاً غیرواقعی است.
* * *
یکی از ویژگی‌های شگفت‌انگیز شناخته‌شده انسان این است که اگر برای یک بار ادعا و یا اندیشه‌ای را باور کرد، حتی اگر مستنداتی بی‌چون‌وچرا و برهانی علمی بر علیه آن‌ها باشد، برای او سخت است که دست از آن بردارد.
* * *
پی‌نوشت: کتاب دروغ‌های مسلح اثر دنیل جی. لویتین را آقای ابراهیم رهنما به فارسی ترجمه و نشر کتاب کوله‌پشتی آن را منتشر کرده است.
پیشنهاد می‌کنم بعد از این یادداشت و در ادامه، نوشتارهای زیر را مطالعه کنید:
معرفی کتاب | درآمدی بر تفکر انتقادی نوشته حسن قاضی‌مرادی
معرفی کتاب | آشنایی با هنر پرمایه نوشتن اثر ریچارد پل و لیندا الدر
