تاکنون در این وبلاگ کتاب‌های متعددی در زمینه تفکر نقادانه معرفی کرده‌ام؛ اما کتاب درآمدی بر تفکر انتقادی نوشته حسن قاضی‌مرادی تا حد زیادی متفاوت از سایر کتاب‌های معرفی شده است. نویسنده در پیشگفتار کتاب نظریه‌های تفکر انتقادی را به دو گروه تقسیم‌بندی می‌کند: نظریه‌های توصیفی و نظریه‌های هنجاری و برخلاف اکثر کتاب‌های معرفی‌شده که از دیدگاه توصیفی به تفکر انتقادی پرداخته‌اند، نویسنده در این کتاب از نظرگاه هنجاری به تفکر انتقادی می‌نگرد و مسیر معرفی تفکر انتقادی را با این شیوه طی می‌کند.
بر اساس این تقسیم‌بندی در نظریه‌های توصیفی، توجه بیشتر بر کیفیت تفکر است تا چگونگی تحقق آن به‌سان یک روند. شیوه تفکر انتقادی در نظریه‌ی توصیفی در پاسخ به این پرسش دریافته می‌شود که کارکردهای ضروری تفکر به اتکای منابع فکری مثل شناخت‌های پیشین، عادات ذهن و … چیست‌اند. در این نظریه‌ها، اندیشمند انتقادی فردی است که فضیلت، ظرفیت و تحول شناخت و نیز محدودیت‌های آن را درک می‌کند و به تمرین یا پراتیک ذهنی برای رسیدن به این ادراک اهمیت می‌دهد.
در این گروه نظریه‌ها بر فضیلت «ژرف‌اندیشی» تأکید می‌شود. در این نظریه‌ها کمتر به پیشنهادهایی برای چگونگی آموزش و ارزشیابی از روند تفکر پرداخته می‌شود. در عین حال، این نظریه‌ها دربرگیرنده کارکردها یا معیارها و ملاک‌هایی‌اند که به‌طور ضمنی یا آشکار در اجتماع و استدلال در هر حوزه علمی به کار می‌روند.
اما در نظریه‌های هنجاری بر چگونگی تحقق تفکر انتقادی به‌مثابه یک روند و با استفاده از مهارت‌های تفکر انتقادی و برخورداری از ویژگی‌های اندیشمند انتقادی تأکید می‌شود. نظریه‌های هنجاری در پاسخ به این پرسش تدوین می‌شوند که مردم چگونه می‌توانند انتقادی بیندیشند؛ یعنی در عمل، تفکر انتقادی چگونه تحقق می‌یابد. در این نظریه‌ها به ساختار و سازوکار تفکر انتقادی پرداخته می‌شود.
همان‌طور که نویسنده خود نیز اشاره کرده، این کتاب در چارچوب نظریه‌های هنجاری و به‌ویژه نظرات پیتر فسیونه نگاشته شده و شامل هفت فصل است که در فصل اول به تعریف و اهمیت تفکر انتقادی پرداخته شده است. در شش فصل دیگر مباحث مرتبط با تفکر انتقادی و غیرانتقادی باهم مورد مقایسه قرار گرفته‌اند. به‌طوری‌که در فصل دوم اصول تفکر انتقادی مورد بحث قرار گرفته و در مقابل در فصل پنجم اصول تفکر غیرانتقادی. در فصل سوم مهارت‌های تفکر انتقادی تشریح شده‌اند و در فصل هفتم مغالطه‌های تفکر غیرانتقادی؛ و در نهایت در فصل چهارم ویژگی‌های اندیشمند انتقادی برشمرده شده‌اند و در فصل ششم ویژگی‌های اندیشمند غیرانتقادی.
حسن قاضی مرادی در این کتاب به شکلی مبسوط و با آوردن انواع و اقسام مثال‌ها و نمونه‌های واقعی از زندگی روزمره ایرانیان تلاش کرده مباحث مرتبط با تفکر انتقادی را در عمل به مخاطب نشان دهد که این خود کمک شایانی به یادگیری هر چه بهتر این مباحث می‌کند.
بخش‌هایی از کتاب درآمدی بر تفکر انتقادی
اغلب ما در پرسشگری مهارتی نیافته‌ایم. ما جهان را آن‌گونه که به ما معرفی می‌شود می‌پذیریم. وقتی هم که می‌پرسیم پرسشمان مبهم، سطحی و چندپهلو است. پرسش‌های ما اغلب پرسش‌هایی نیستند که جستجوی گسترده و پردوام پاسخ را در ما برانگیزند؛ اما تا در پرسیدن و تداوم آن توانمند نشویم حتی اگر اطلاعاتی در زمینه‌ای داشته باشیم فقط آگاهی‌ای داریم که در ذهنمان به «خاطره» تبدیل می‌شود. ذهن ما صندوقچه اطلاعات و آگاهی‌هایی است که «مالک» آن‌هاییم؛ اما نمی‌دانیم با آن‌ها چه می‌توانیم بکنیم. آگاهی وقتی از تبدیل‌شدن به خاطره در امان می‌ماند که پیوسته پرسش برانگیزد و خودش نیز به پرسش گرفته شود. سترونی ما، در درجه نخست، ناشی از ناپرسشگری ما است.
* * *
ازجمله نشانه‌های نخوت فکری مواجهه غیرمنصفانه با نظرات و داوری‌های دیگران است. فرد گرفتار در نخوت فکری به‌سرعت داوری می‌کند و نخستین داوری خود را صحیح‌ترین داوری می‌داند. معلومات گسترده اما با عمق بسیار کم، معلوماتی است که فرد را به فریب همه‌چیزدانی گرفتار می‌کند و او را به نخوت فکر سوق می‌دهد.
* * *
برای اینکه بدانیم به داوری و عقیده‌ای می‌توانیم اعتماد کرده یا باید به آن تردید کنیم مهم‌ترین عامل، پرسشگری است. می‌پرسیم: «دلایل منطقی چنین نظری چیست؟» یا «به اتکای چه تعبیر و تفسیرهایی از مفروضات چنین ادعا یا نتیجه‌ای مطرح می‌شود؟» یا «انگیزه‌های چنین داوری‌ای چیست‌اند؟» یا «آیا در مورد این موضوع می‌توان به نظر و داوری دیگری رسید؟» و … . اگر بتوانیم به چنین پرسش‌هایی پاسخ منطقی دهیم می‌توانیم به نتایجی در مورد قبول یا رد آن‌ها برسیم؛ اما اگر نتوانیم چنین پاسخ‌هایی بیابیم تردید می‌کنیم. شک و تردید نسبت به نظر و عقیده‌ای از پرسشی برانگیخته می‌شود که پاسخ متقن و منطقی‌ای ندارد یا فرد هنوز نتوانسته به آن برسد.
* * *
پی‌نوشت: کتاب درآمدی بر تفکر انتقادی نوشته حسن قاضی‌مرادی توسط نشر اختران منتشر شده است.
پیشنهاد می‌کنم بعد از این یادداشت و در ادامه، نوشتارهای زیر را مطالعه کنید:
معرفی کتاب | آشنایی با هنر پرمایه نوشتن اثر ریچارد پل و لیندا الدر
