در چند ماه اخیر کتاب‌های متعددی در زمینه تفکر نقادانه خوانده‌ام که اتفاقاً بسیاری از آن‌ها را در اینجا هم معرفی و یادداشت کوتاهی در موردشان منتشر کرده‌ام؛ اما به نظرم کتاب راهنمای تفکر نقادانه با زیر عنوان پرسیدن سؤال‌های به‌جا اثر ام. نیل براون و استیوارت ام. کیلی، یکی از عمومی‌ترین و کاربردی‌ترین این کتاب‌ها در زمینه تفکر نقادانه باشد. ازآنجایی‌که رویکرد نویسندگان در این کتاب متکی بر پرسیدن سؤالاتی مشخص در خصوص هر عقیده یا دیدگاهی است، به همین دلیل روش معرفی‌شده می‌تواند برای هر فردی در هر زمینه و با هر تخصصی قابل استفاده و مفید باشد.
نویسندگان کتاب راهنمای تفکر نقادانه معتقدند ساختمان تفکر نقادانه بر سه پایه اصلی بنا شده است که عبارت‌اند از:
۱. آگاهی از مجموعه‌ای از سؤال‌های نقادانه‌ی وابسته به هم؛
۲. توانایی پرسیدن و پاسخ دادن به پرسش‌های نقادانه در مواقع مناسب؛ و
۳. میل به استفاده فعالانه از این سؤال‌های نقادانه.
و بعد از معرفی این سه اصل، یازده سؤال اصلی را که در هنگام نقد کردن هر نظر، عقیده و دیدگاهی کاربرد دارند، در فصل‌هایی مستقل معرفی و توضیحات کاملی در این خصوص ارائه و بر روی موارد واقعی پیاده‌سازی کرده‌اند.
سؤالات مطرح‌شده که هرکدام فصلی از کتاب را به خود اختصاص داده‌اند عبارت‌اند از:
۱. مسئله چیست و نتیجه/مدعا کدام است؟
۲. دلایل استدلال کدام‌اند؟
۳. کدام واژه‌ها یا عبارت‌ها مبهم‌اند؟
۴. تضادهای ارزشی و فرض‌های ارزشی کدام‌اند؟
۵. فرض‌های توصیفی کدام‌اند؟
۶. آیا مغالطه‌ای در کار نیست؟
۷. شواهد چقدر محکم‌اند؟
۸. آیا علت‌های بدیل در کار نیستند؟
۹. آیا آمار عرضه‌شده فریب‌دهنده نیستند؟
۱۰. چه اطلاعات مهمی بیان نشده است؟
۱۱. چه نتیجه/مدعاهای معقول دیگری می‌توان مطرح کرد؟
می‌توان گفت آموزه‌های مرتبط با تفکر نقادانه مطرح‌شده در کتاب‌ها و متون دیگر را می‌توان جزو زیرمجموعه هر یک از این فصول دسته‌بندی کرد و بر این اساس سؤالات را بسط داده و از آن آموخته‌ها برای حرکت هر چه بهتر و دقیق‌تر در جهت مسیر ارائه‌شده در این کتاب بهره برد.
تأکید نویسندگان در کتاب بر این است که علاوه بر انجام کامل تمرینات واقعی ارائه‌شده در کتاب، خوانندگان تمام موارد و اصول گفته‌شده را در عمل هم به کار بندند تا بتوانند تفکر نقادانه را به تفکر غالب خویش در امور واقعی شغلی و زندگی تبدیل کنند.
ازجمله نقاط قوت این کتاب می‌توان به جامعیت آن، مطالعات موردی واقعی و ملموس در آن، ترجمه خوب و روان و در نهایت اختصاص فصل انتهایی کتاب به یک مقاله در خصوص نقش و جایگاه دولت در تأمین سلامتی شهروندان و مرور کلیه مطالب بیان‌شده در کتاب در جریان نقد این مقاله اشاره کرد.
به نظرم مطالعه این کتاب، یادگیری و درک کامل موضوعات مطرح‌شده در آن و به‌کارگیری آن‌ها در زندگی روزمره، می‌تواند نقشی تأثیرگذار در شکل‌گیری یک تفکر نقاد فارغ از رشته تحصیلی، شغل و تخصص فرد داشته باشد. ازاین‌رو پیشنهاد می‌کنم فرصت مطالعه آن را از دست ندهید.
نکاتی برگزیده از کتاب راهنمای تفکر نقادانه
سخت‌گیر بودن در پذیرفتن استدلال‌ها وظیفه‌ای است که پایبندی به آن هم برای موفقیت ما در زندگی روزمره ضرورت دارد، و هم برای روبه‌رو شدن با مشکلات طاقت‌فرسای فراوانی که بی‌تردید در آینده ما را به ستوه خواهند آورد.
* * *
استدلال‌های آدم‌ها معمولاً بدیهی و واضح نیستند. عناصر مهم در استدلال‌ها غالباً بیان نمی‌شوند و بسیاری از عناصری هم که بیان می‌شوند فاقد وضوح هستند. بنابراین، ما به مهارت‌های خواندن و گوش کردن نقادانه نیاز داریم تا به کمک آن‌ها تعیین کنیم چه چیزهایی با عقل جور درمی‌آید و این نوع فکر کردنِ دقیق را از تفکر بی‌دقت و سرسری که بیش‌تر وقت‌ها با آن برخورد می‌کنیم تمیز دهیم.
* * *
ثمره نهایی تفکر نقادانه این است که فرد با میل و رغبت به استقبال دیدگاه‌های مختلف می‌رود، آن دیدگاه‌ها را با عقل خود ارزیابی می‌کند، و آنگاه از این ارزیابی استفاده می‌کند تا تصمیم بگیرد چه عقایدی را قبول کند و چه کارهایی را انجام دهد.
* * *
با روی باز استقبال کردن از نظرات دیگران ازجمله ارزش‌هایی است که در تفکر نقادانه نقشی محوری دارد، و شما با ذوق و شوقی که نسبت به گوش دادن و کشف کردن مدعاهای بهتر دارید پایبندی خود را به این ارزش نشان می‌دهید. این‌که چه کسی اول آن نتیجه/مدعای بهتر را پیدا می‌کند اهمیتی ندارد؛ مهم آن جست‌وجویی است که برای رسیدن به نتیجه/مدعاهای بهتر صورت می‌گیرد.
* * *
پی‌نوشت: کتاب راهنمای تفکر نقادانه (پرسیدن سؤال‌های به‌جا) توسط آقای کورش کامیاب به فارسی ترجمه شده و انتشارات مینوی خرد آن را منتشر کرده است.
پیشنهاد می‌کنم بعد از این یادداشت و در ادامه، نوشتارهای زیر را مطالعه کنید:
معرفی کتاب | اندیشیدن؛ گام نخست تفکر نقادانه اثر نایجل واربرتن
